گفت وگو : یوسف ناصری
«مهندسی ارزش و مدیریت ارزش »رویکردی خلاق، گروهی و سیستماتیک است که موجب ارتقای ارزشها و کاهش هزینه ها و بهبود عملکرد در پروژه های مهندسی و امور اداری و مدیریتی می شود. روشی که در سال ۱۹۴۷ توسط مایلز (Miles) مهندس ارشد شرکت جنرال الکتریک بنیانگذاری شد ، امروزه در اغلب کشورهای جهان مورد استقبال قرار گرفته است. حدود ۷۰ درصد از ۶۹۸ شرکت ژاپنی که مورد بررسی قرار گرفته اند، از مهندسی ارزش در تولید محصولات و ارائه خدمات استفاده کرده اند. در کشورهای همسایه از جمله در عربستان سعودی نیز از این روش برای استفاده بهینه از امکانات و منابع موجود و در دسترس استفاده می شود. سابقه به کارگیری این متدولوژی در عربستان به ۱۵ سال قبل بر می گردد. در کشور ما ضرورت استفاده از این روش برای مسؤولان و مدیران قابل درک و جای امیدواری است که با بهره گیری از این روش شاهد بهبود همزمان عملکرد و کاهش هزینه ها در کشور باشیم. در گفت و گو با مهندس علی اصغر جلال زاده، رئیس هیأت مدیره انجمن مهندسی ارزش ایران به چگونگی و نحوه بهره گیری از این روش در پروژه ها و حوزه ها و زمینه های مختلف اقتصادی، مدیریتی، اجتماعی و حتی در زمینه کشت محصولات کشاورزی توجه شده است.
جلال زاده چندسالی را در دفتر استاد احمدحامی (پدر مهندسی عمران ایران) به کار مشغول و در طراحی کارخانه خاور نقش ایفا کرد. مدتی هم مدیرعامل شرکت خانه سازی ایران بوده و مدیرکل بازسازی سد سفید رود در زمان مرمت آن بعد از وقوع زلزله رودبار و منجیل بوده است. گفت وگو با او در پی می آید.

به عنوان مقدمه بحث، چه تعریفی از مهندسی ارزش ارائه می دهید؟
تا کنون تعاریف متعددی از مهندسی ارزش ارائه شده و به جای این اصطلاح از اصطلاحات تحلیل ارزش، مدیریت ارزش و روش شناسی ارزش نیز استفاده می شود. مهندسی ارزش، یک ابزار نیرومند برای حل مسائل طرح ها،کاهش هزینه ها با حفظ یا بهبود کیفیت و کارایی است. مهندسی ارزش در سالهای پایانی دهه ۱۹۴۰ توسط آقای مایلز (Lawrence Miles) مهندس ارشد شرکت جنرال الکتریک در ایالات متحده شکل گرفت. از نظر مبتکر و بنیانگذار مهندسی ارزش، این تعریف در مورد این رویکرد خلاق و کارکردگرا مطرح شده است: «مهندسی ارزش رویکردی خلاق و سازمان یافته است با هدف شناسایی کارآمد هزینه های غیرضروری یعنی هزینه هایی که ، نه به کیفیت، نه به بهره برداری،نه به عمر مفید، نه به زیبایی ظاهری و نه به مشخصات درخواستی کارفرما مربوط می شود.» البته می توان مهندسی ارزش را بازنگری خلاق سازمان یافته ارزشها و هزینه ها به منظور بیشینه (حداکثر ) کردن شاخص ارزش (هزینه تقسیم بر ارزش ) با کمی کردن ارزشها تعریف کرد. یا به عبارت دیگر مهندسی ارزش روشی برای تعیین اولویت ها و هزینه کردن پول و منابع برای کارهای اداری شاخص ارزش بیشتر و تخصیص بهینه منابع است. مهندسی ارزش یا مدیریت ارزش را نباید با تحلیل های متعارف مربوط به کاهش هزینه اشتباه گرفت. زیرا روشی کارکردگرا، خلاق، جامع و پویا است و براساس تحلیل کارکردها به بررسی جز به جز و خلاقانه در مقاطع مختلف از تعیین اهداف و برنامه ریزی طرح تا دوره بهره برداری پرداخته و موجب کاهش هزینه و زمان اجرا و حل مسائل پیش بینی نشده طرح می شود. مهندسی ارزش به سازمان های تولیدی، خدماتی و عمرانی کمک می کند تا به طور مؤثرتری در بازارهای محلی، ملی و بین المللی با دستیابی به این اهداف رقابت کنند:
۱ - کاهش هزینه ها و ضایعات ۲ - بهبود کیفیت و افزایش ارزش ۳ - صرفه جویی در زمان اجرای طرح و تولید
۴ - حل به موقع مسائلی که موجب کندی یا توقف کار می شود ۵ - استفاده بهینه و مؤثر از منابع موجود
مهندسی ارزش در بسیاری از موارد می تواند تا ۳۰ درصد صرفه جویی در هزینه برآوردشده برای اجرای طرح را به دنبال داشته باشد.
چرا برای نامگذاری این روش و رویکرد خلاق و گروهی از یک عنوان واحد استفاده نشده است؟
آقای مایلز مهندس ارشد شرکت جنرال الکتریک آمریکا در سال ۱۹۴۷ مأموریت یافته بود راه حلی برای جایگزینی موادو قطعاتی که به سبب کمبود، تولید را دچار مشکل می کرد پیدا کند . او دریافت که در مواردی با تغییر و جایگزینی برخی مواد و قطعات بدون اینکه کیفیت کاهش یابد حتی می توان آن را بهبود بخشید و هزینه تولید کاهش پیدا کند. درواقع آقای مایلز روش تحلیل ارزش را ابداع کرد و به عنوان یک استاندارد در شرکت مورد استفاده قرار گرفت.
تحلیل ارزش این است که اگر ما روان نویسی تولید کرده ایم بیاییم جزء به جزء آنرا تحلیل و آنالیز کنیم و ببینیم هر قطعه آن چه کارکردی دارد و چه کار می کند. می گوییم آیا قطعه دیگری یا قطعه ای از جنسی متفاوت می توانیم جایگزین قطعه فعلی روان نویس کنیم که قیمت آن ارزانتر تمام بشود و به ارزشهای مورد نظر مشتری هم لطمه نزند. مثلاً به جای گیره فلزی می توان از یک قطعه پلاستیکی استفاده کرد که در برابر ضربه مقاوم باشد، زیباتر و ارزانتر هم باشد یا اینکه این قطعه پلاستیکی ، سبک تر از گیره فلزی باشد و مشتری هم ، آن را بپسندد. روشی که مایلز ابداع کرد مورد استفاده شرکتهای دیگر و نهادهای دولتی آمریکا قرار گرفت و توسعه پیدا کرد. مهندسی ارزش هم بیشتر در کارهای مهندسی مثل پروژه های عمرانی و صنعتی به کار گرفته می شود. در مهندسی ارزش تلاش می شود ارزش یک محصول یا کالا بیشتر شود. با یک مثال می توان این موضوع را بهتر توضیح داد. اصولاً چرا کسی رغبت پیدا می کند که پژوی ۲۰۶ را خریداری کند و نه ماشین پیکان را؟ در حالی که در هر دو ماشین تعداد معینی سرنشین می توانند سوار شوند. شاید اولین چیزی که به نظر می آید موضوع کیفیت خودرو باشد. کیفیت یعنی ارزش. ارزش انواع مختلفی دارد. ارزش در یک اتومبیل شامل ایمنی آن هم می شود. اتومبیلی بهتر است که ایمن تر باشد و به لحاظ فیزیکی وقتی که انسان سوار ماشین می شود راحت تر باشد و ستون فقراتش درد نگیرد و آسیب نبیند. همچنین مطالعه آرگونومی  انجام شده باشد. یعنی اتومبیل با ساخت بدن مناسب تر باشد و بدن را خسته نکند. خودرویی بهتر است که بنزین کمتری مصرف کند کمتر محیط زیست را آلوده کند و دوام بیشتری داشته باشد. اگر خودرویی ظرف ۷۰هزار کیلومتر به تعمیر نیاز داشته باشد و خودرو دیگری در ۱۰۰هزار کیلومتر به تعمیر بیفتد مسلم است اتومبیلی که دیرتر به تعمیر نیاز پیدا می کند بهتر است. وقتی این موارد را به عنوان ارزش تعریف می کنند به صورت عینی تر با قضیه برخورد کرده اند. در پارچه باید ، طرحش زیباتر و رنگ آن ثابت باشد. در همه این موارد مهندسی ارزش با این هدف به کار گرفته می شود که ارزشها را تغییر ندهند و یا ارتقا دهند ولی هزینه ها را پایین بیاورند. در حقیقت هرچه را که مشتری بابت آن حاضر باشد پول پرداخت کند به عنوان ارزش تعریف می شود . ارزش اعتباری هم داریم که یک شخص از نوع خاصی اتومبیل یاوسیله گرانقیمتی استفاده می کند و ژست می گیرد یا مصرف کننده ای حاضر می شود بابت رنگ ماشین تفاوت ۵۰۰هزار تومانی را تقبل کند.
درمدیریت ارزش برای هریک از عناصر ایمنی ، زیبایی، دوام وزن و ارزش خاصی در نظر می گیرند و به فرض با اعداد ۹-۱ ارزش هر عنصر را مشخص کنند. ممکن است ایمنی بالاترین ارزش را برای مشتری داشته باشد در نتیجه وزن آن را ۹ در نظر می گیرند و به رنگ وزنی برابر با ۴ می دهند. این کار توسط جمعی آگاه و خبره انجام می شود و وزن ارزشها را با درنظرگرفتن دیدگاههای مختلف معین می کنند .در گام بعدی آنها تصمیم می گیرند با توجه به آن ارزش ها چگونه تولید کنند یا چگونه سرویس و خدمات موردنیاز را ارائه بدهند که هزینه حداقلی را در بر داشته باشد.
به نظر می آید مدیریت ارزش عمدتاً جنبه راهبری مسأله را پیگیری می کند و مهندسی ارزش هم بیشتر در حوزه اجرایی و تکنیکی ظاهر می شود تا مسائل کلان یا امور غیرمهندسی؟
بله ؛ مدیریت ارزش را در خانه و اداره می توان عملی ساخت. ممکن است یک کارمند حقوق ماهیانه ۳۰۰هزار تومان داشته باشد و مسکن، بهداشت، غذا ، تفریح و کتاب هم ارزش های زندگی هستند. در یک خانه چه جور می شودمدیریت ارزش کرد؟ به هرکدام از آن ارزشها باید وزن خاصی داد. غذا بالاترین ارزش را دارد پس به آن بالاترین وزن هم داده می شود. بعد از غذا، مهمترین مسأله هم مسکن است و درمراحل بعد هم تفریح قرار می گیرد. درآمدخانواده باید در جاهایی هزینه شود که بیشترین ارزش را ایجاد کند. در مرحله اول باید به غذا اولویت داد. چون رشد و سلامت افراد خانواده موکول به آن است. اعضای خانواده می نشینندو می گویند ما که اینقدر درآمد داریم باید غذایی بخوریم که حداکثر کالری و ویتامین را به بدن برساند. این عمل باعث می شود ضمن بالابردن کیفیت، هزینه کمتری پرداخت گردد. در مدرسه هم می توان از مدیریت ارزش استفاده کرد. مدیر مدرسه می تواند با معلمان همفکری داشته باشد تا در کارش مدیریت ارزش کند. سؤال این است که کارکرد مدرسه چیست؟ اینکه بچه های مردم را تربیت کنند، دانش لازم را به آنها بدهد و مهارت های زندگی و اجتماعی ارائه کند. در این زمینه می توان با همفکری ، راهکارهای مناسب را پیدا کنند که دانش آموزان با شادابی و لذت به مدرسه بروند و اگر مدرسه تعطیل می شود، آنها خوشحال نشوند. این کار یعنی مدیریت ارزش، یعنی ارزشی در مدرسه ایجاد کنند. اگر در مدرسه، بیشترین ارزش ایجاد شود، بچه ها بیشترین رغبت را برای رفتن به مدرسه پیدا می کنند و وقتی به مدرسه می روند بیشترین رغبت را برای یادگیری خواهند داشت. این کار دیگر مهندسی ارزش نیست، بلکه مدیریت ارزش است.
روش شناسی ارزش در چه مواردی کاربرد پیدا می کند؟
روش شناسی یا متدولوژی ارزش جامع مهندسی ارزش، تحلیل ارزش و مدیریت ارزش است. فرض کنید ما با مسأله ای به نام چهارشنبه سوری مواجه هستیم و استفاده ازترقه و سایر مواد محترقه خطراتی را به دنبال دارد. ما از طریق انجمن مهندسی ارزش ایران به آقای قالیباف شهردار تهران نامه نوشتیم و اعلام کردیم ماحاضریم برای شهرداری و شهرداری های مناطق و نواحی تهران در این زمینه مهندسی ارزش انجام دهیم. اگر از ما خواسته شود که مهندسی ارزش مورد نظر را در این زمینه انجام دهیم، باید از چند روانشناس اجتماعی و جامعه شناس، از اعضای شورای شهر، نماینده شهردار، چند مدیر مدرسه و معلم و چند جوان دعوت کنیم و از چند نفر از استادان ، نویسندگان و صاحبنظرانی که در مورد مسائل تاریخی و سنتی آگاهی دارند هم دعوت به عمل آوریم که در جلساتی به همفکری بپردازیم و کارکرد چهارشنبه سوری را تحلیل کنیم. باید به این سؤالات پاسخ داده شود که چهارشنبه سوری چیست و چرا مردم این مراسم را برپا می دارند؟ اگر این کار برای مردم از نظر تاریخی، باستانی و فرهنگی یک ارزش تلقی می شود بایستی بگذاریم این مراسم اجرا شود ولی باید بگوییم که کمترین خسارت به جامعه وارد آید. یعنی اجرای این مراسم بدون جنبه های مخرب اجرا شود. چون جنبه مخرب و هر نوع کژروی، هزینه محسوب می شود. هزینه فقط خرج کردن پول نیست. ریسک هم هزینه محسوب می شود. در چنین جلسه ای و با حضور این افراد، همه وارد مرحله خلاقیت می شدند. اولاً این نتیجه گیری حاصل می شود که چهارشنبه سوری های سال های گذشته چه هزینه ها، خسارت ها و تلفاتی به دنبال داشته است و اصلاً انگیزه برگزاری این مراسم در طول تاریخ چه بوده است؟ باید مشخص شود که آیا می شود این مراسم و سنت را به گونه ای سالم برگزار کرد و یا مراسمی را جایگزین آن کرد؟ در این جلسه هر یک از اعضا آرا و نظرهای خود را ارائه می دهند و ارزش ها را تعریف می کنند. به هر یک از این ارزش ها وزن لازم داده می شود و راهکارهایی هم به ذهن آنها خطور می کند که با استفاده از بهترین راهکارها مردم می توانند این مراسم را به گونه ای دلنشین تر و با حداقل خسارات و مشکلات اجتماعی برگزار کنند. ما برای حل مشکل آلودگی هوای تهران هم می توانیم از این رویکرد استفاده کنیم. در این خصوص، جلسه ای با حضور مسؤولان سازمان مدیریت و برنامه ریزی، وزارت بهداشت، سازمان هواشناسی و سازمان حفاظت محیط زیست برگزار کردیم و قرار شد که اطلاعات لازم را برای ما بفرستند تا ما کارگاه مدیریت ارزش را برگزار کنیم.
حتی در مورد برج جهان نمای اصفهان هم می توانیم از این ابزار نیرومند بهره مند شویم. من به شهردار اصفهان پیشنهاد کردم که یک کارگاه مهندسی ارزش برگزار کنند و در این کارگاه از نمایندگان یونسکو، سازمان میراث فرهنگی و سایر نهادهای ذیربط بخواهند که نظرات و دیدگاه خود را ارائه دهند. در چنین کارگاهی می توان مشخص کرد که ساخت پروژه برج جهان نما چقدر هزینه دربرداشته و اگر بخواهند آن را تخریب کنند چقدر هزینه به دنبال آورد و این هزینه معادل چه ارزشی است که به دست می آید؟ آیا اساساً این برج تأثیر منفی روی میدان نقش جهان دارد یا نه؟ اگر ساخت برج جهان نما به حریم بصری میدان نقش جهان ضربه می زند باید مشخص شود که این ضربه معادل چقدر هزینه است؟ منطق فازی هم به ما می گوید بین صفر تا ۱۰۰ اعداد مختلفی وجود دارد و نباید با نگاه صفر و صد به قضایا نگاه کنیم. در این زمینه راه حل های متفاوتی وجود دارد و صرفاً این نیست که بگوییم چند طبقه از آن برج باید تخریب شود. من معتقدم برگزاری کارگاه مدیریت ارزش در این قضیه ضروری است. چون کسی هم در میدان نقش جهان برنگشته که برج جهان نما را ببیند و براین اساس نتیجه بگیریم که این میدان، میراث فرهنگی در معرض خطر است. کسی یا نهادی هم استاندارد بین المللی خاصی را ارائه نداده که تا چه محدوده ای نباید ساخت و ساز بلندمرتبه صورت بگیرد.
در کارگاه مهندسی ارزش که یک کار خلاقه همگانی است، مزایا و معایب تعیین می شود. هر عیبی یک هزینه و هر خوبی و حسنی، یک مزیت و ارزش است. در این قضیه هم باید جمع حسن ها و ارزش ها مساوی یا بیشتر از هزینه ها و عیب ها باشد. من نمی گویم در این کار الزاماً عیبی وجود ندارد ولی نباید با جنجال و هیاهو در این خصوص موضع گیری کنیم. آمار و ارقامی در دسترس هست که نشان دهد منفعت حاصل از به کارگیری این رویکرد خلاقه بر هزینه های آن فزون تر باشد. کاربرد مهندسی ارزش در گروه مهندسی ارتش آمریکا از سال ۱۹۶۴ شروع شده و تا سال ۱۹۹۹ منجر به ۳‎/۱ میلیارد دلار صرفه جویی شده است. متوسط نسبت صرفه جویی به هزینه های مطالعات مهندسی ارزش انجام شده یک به ۲۰ بوده است. یعنی در ازای یک دلار هزینه در ارتش آمریکا در زمینه مهندسی ارزش، بالغ بر ۲۰ دلار صرفه جویی شده است. همچنین در اداره طراحی بزرگراه های آنتاریو در کانادا در سال ۱۹۹۸ با انجام مطالعات مهندسی ارزشی حدود ۵۲ میلیون دلار صرفه جویی کرده اند. نسبت صرفه جویی به هزینه کل مطالعات و آموزش کارکنان، یک به ۶۹ بوده. یعنی هر یک دلار هزینه موجب صرفه جویی ۶۹ دلاری شده است.
صرفه جایی خالص و اجتناب از هزینه های غیرضروری گزارش شده از طرح های گروه مهندسی ارتش ایالات متحده (USACE) در سالهای ۱۹۹۴ تا ۱۹۹۸ به ترتیب برابر با ۱۱۵ ، ۱۲۶ ، ۱۲۳ ، ۱۳۳ و ۱۵۰ میلیون دلار است.
میزان صرفه جویی در سرمایه گذاری اولیه و اجتناب از هزینه های دوره بهره برداری و نگهداری در طرح های مطالعه شده در سالهای مالی ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۳ در دفتر عمران زمین ایالات متحده (USBR) برابر با ۹۳ میلیارد دلار بوده و کل هزینه های انجام شده مطالعات مهندسی ارزش در همین دوره برابر با ۳‎/۵ میلیارد دلار بوده است. یعنی در مقابل هر یک دلار هزینه حدود ۲۶ دلار صرفه جویی شده است. صرفه جویی حاصل از انجام مهندسی ارزش در بزرگراه های ایالات متحده در سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۲ بیش از سه میلیارد دلار بوده است. مطابق آمار ارائه شده توسط «برنامه کمک های بزرگراه های آمریکا»، سیصد و شصت و نه پروژه در بزرگراه های آمریکا را مطالعه مهندسی ارزش کرده اند. هزینه های این مطالعات بالغ بر ۸‎/۳۳ میلیون دلار بوده و بودجه اجرایی این طرح ها حدود ۱۹‎/۸ میلیارد دلار بوده است. تعداد کل پیشنهادهای ارائه شده در کارگاه های مهندسی ارزش دو هزار و ۱۹۸ مورد بوده که ۹۳۶ پیشنهاد مورد قبول قرار گرفته و موجب شده یک میلیارد و ۲۴ میلیون دلار صرفه جویی حاصل شود. نسبت صرفه جویی ۱۲۳ به یک است. یعنی در مقابل هر یک دلار هزینه برای مهندسی ارزش، ۱۲۳ دلار صرفه جویی شده است. در سال ۲۰۰۱ هم ۳۷۸ پروژه را با هزینه ۷‎/۲۹ میلیون دلار مهندسی ارزش کرده اند. بودجه اجرایی این ۳۷۸ پروژه، بالغ بر ۱۸ میلیارد و ۸۸۲ میلیون دلار بوده است. در کارگاه های مهندسی ارزش ۲۰۱۳ پیشنهاد ارائه شده که ۱۰۱۷ پیشنهاد به مرحله اجرا درآمده و موجب ۸۶۵ میلیون دلار صرفه جویی شده است. نسبت صرفه جویی ۱۱۹ به یک بوده است. در سال ۲۰۰۰ نیز ۳۸۸ پروژه در بزرگراه های آمریکا مهندسی ارزش در مورد آنها اجرا شده، هزینه مطالعات مهندسی ارزش، مبلغ ۷ میلیون و ۷۸ هزار دلار بوده، بودجه ۳۸۸ پروژه هم ۱۶ میلیارد و ۲۴۰ میلیون دلار بوده است. در کارگاه های مهندسی ارزش هم ۲۰۱۷ پیشنهاد مطرح شده که ۱۰۵۷ مورد آن به تصویب رسیده و یک میلیارد و ۱۲۸ میلیون دلار صرفه جویی حاصل شده است. نسبت صرفه جویی این پروژه ها هم ۱۴۵ به یک بوده است. یعنی در مقابل هر یک دلار هزینه مطالعات مهندسی ارزشی، دقیقاً ۱۴۵ دلار صرفه جویی شده است.
در عربستان هم میزان صرفه جویی های مالی ناشی از به کارگیری مهندسی ارزش بسیار جالب توجه است. آقای الیوسفی رئیس سابق انجمن مهندسی ارزش عربستان در سمیناری که در دانشگاه امیرکبیر برگزار شد اعلام کرد طی سالهای ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ میلادی، در عربستان ۳۰۰ پروژه را مهندسی ارزش کرده اند و این کار ۱‎/۵ میلیارد دلار صرفه جویی داشته است. در این صورت متوسط صرفه جویی برای هر پروژه بالغ بر ۱۵۰ میلیون دلار است. البته میزان صرفه جویی هم به خلاقیت افراد و نوع پروژه ها بستگی دارد.
به غیر از مواردی که تاکنون به آنها اشاره شده، چه حوزه های دیگری هم وجود دارد که می توان از مهندسی ارزش بهره گرفت؟
امروزه از مهندسی ‎/ مدیریت و روش شناسی ارزش در زمینه های برنامه ریزی استراتژیک، خدمات، صنایع، کشاورزی، طرح های عمرانی، راه و خدمات، مهندسی محیط زیست، مراقبت های بهداشتی و خدمات درمانی، ساختمان های مسکونی، اداری و درمانی، مدیریت منابع، مهندسی مجدد، تصمیم گیری های مدیریتی و حتی فردی می توان استفاده کرد. ما اگر در ساختن خانه هم از مهندسی ارزش استفاده کنیم وضعیت مناسب تری خواهیم داشت. خانه برای افراد وخانواده ها ارزش تلقی می شود. یک خانه خوب باید متناسب با زندگی افراد باشد، اتاق، خواب کافی داشته باشد تا بچه ها در اتاق جداگانه استراحت کنند. در ساخت و سازها سطح زیربنا به عنوان هزینه محسوب می شود. در نتیجه باید کاری کرد که با حداقل سطح زیربنا خصوصیات مورد نظر صاحبخانه لحاظ شود. ژاپنی ها از ۷۰ متر سطح زیربنا محل مناسبی برای زندگی خود درست می کنند و از فضای خانه هم حداکثر استفاده را به عمل می آورند. شیوه استقرار تختخواب در دیوارهای منازل در ژاپن مصداق عینی این موضوع است. اما ما ممکن است که خانه هایی با ۱۲۰ متر یا ۱۵۰ متر سطح زیربنا داشته باشیم ولی رضایت از سکونت در چنین خانه ای عاید ما نشود. چون ما به مهندسی ارزش در ساخت خانه توجه نداریم. در کشاورزی هم می توان از این روش استفاده کرد. در کشاورزی از منابع مختلفی مثل زمین، آب، کود و سم استفاده می شود و محصول به دست آمده، سود حاصله از انجام فعالیت زراعی است. مهندسی ارزش در زمینه کشاورزی را از داشت و کاشت و برداشت می توان به کار گرفت و با توجه به شرایط اقلیمی هر منطقه تصمیم گرفت که کاشت چه محصولی می تواند با عنایت به وضعیت بازار بیشترین ارزش را ایجاد کند. این وظیفه و کار وزارت کشاورزی و ادارات کشاورزی استان ها است که به کشاورزان کمک کنند تا آنها بتوانند با کمترین هزینه، بیشترین ارزش را به وجود بیاورند و با این کار، رفاه کشاورزان و در نهایت ثروت ملی جامعه بیشتر شود.
جالب توجه است بدانید عربستان با یک کار ژنتیکی که انجام داده توانسته از آب شور خلیج فارس دانه های روغنی خاصی تولید کند. اقدامات مشابهی هم ما می توانیم انجام بدهیم و برای مثال جنگل های حرا در استان هرمزگان را می توانیم برای خوراک دام و طیور مورد استفاده قرار دهیم و یا اگر خاصیت های قابل توجهی در این جنگل ها پیدا کنیم می توانیم به فرض کانال هایی به طول یک کیلومتر از دریا به سمت خشکی ایجاد کنیم و دامداری را در آنجا ترویج بدهیم. من نمی گویم که الزاماً این کار عملی است ولی به هر حال باید فکر کنیم که از منابع موجود چگونه می توانیم حداکثر استفاده را به عمل بیاوریم. در انبوه سازی ساختمان های مسکونی هم می توانیم از این روش استفاده کنیم. ما حتی اعتقاد داشتیم که در بازسازی بم می شود با استفاده از مهندسی ارزش، کاری کنیم که ارزش بیشتری با هزینه ای کمتر ایجاد شود. برای این کار در حال حاضر هم می شود دست به کار شد و به اصطلاح هنوز دیر نشده است. چندی پیش ما، در زمینه صنایع دستی توانستیم مهندسی ارزش انجام دهیم. مبنای کار بر این اساس بود که چگونه می توان وسایلی شکیل تر و ارزان تر ساخت و به بازارهای جهانی عرضه کرد. الآن در بسیاری از کشورها روی ساخت عروسک مهندسی ارزش صورت می گیرد و اقداماتی انجام می دهند که ارزش ها را بالا ببرند و هزینه ساخت عروسک ها را کاهش بدهند و بتوانند به بازارهای جهانی راه پیدا کنند و بعد ما با تعجب می گوییم چرا کالاهای چینی به بازارهای جهانی راه یافته اند. واقعیت این است که آنها به مهندسی و مدیریت ارزش روی آورده اند. به کارگیری مهندسی ارزش موجب روان سازی کارها و امور اداری هم می شود. ممکن اسن در ادارات ما، روی یک نامه ۶ امضا از چندین نفر از مسؤولان یک اداره باشد. در این زمینه باید پرسید که آیا همه این امضاها بر تسریع کار مشتری یا متقاضی تأثیر دارد یا خیر؟ اگر برخی امضاها بر کیفیت و چگونگی تصمیم گیری نامه یا یک درخواست اثر نمی گذارد باید مسیر را کوتاه تر کرد و وقت برخی از مسؤولان نیز که به خاطر امضاهای غیرضروری هدر می رفت، صرف کارهای ضروری می شود. اصلاً دولت الکترونیک هم به همین علت به وجود آمده است تا در تسریع امور، کمک رسان جامعه باشد و کارها با هزینه کمتری انجام شود. اگر در کشور ما هم دولت الکترونیک به طور کامل عملی گردد از میزان رفت وآمدهای درون شهری که به خاطر پیگیری نامه های اداری است کاسته می شود.
با در نظر داشتن میزان سودمندی به کارگیری این روش ابداعی آیا الزام و اجبار قانونی در کشورهای پیشرو برای اجرای پروژه های عمرانی وجود دارد؟
مطابق بخشنامه A-131 اداره مدیریت و بودجه ایالات متحده، کاربرد مهندسی ارزش در کلیه طرح های با برآورد بیش از یک میلیون دلار ضروری است.
چرا این کار در طرح های با بودجه کمتر از یک میلیون دلار اجباری نیست؟
از دید آنها یک میلیون دلار رقم بالایی نیست ولی در پروژه هایی که بین ۵۰۰ هزار دلار تا یک میلیون دلار بودجه دارند، مدیر مربوطه مختار است تصمیم بگیرد که مهندسی ارزش انجام بدهد یا نه. اگر احتمال صرفه جویی وجود نداشته باشد معمولاً مدیر دست به این کار نمی زند. انجام مهندسی ارزش در پروژه های زیر یک میلیون دلار بستگی به وجدان و دیدگاه مدیر دارد. براین اساس، در پروژه های پیچیده که ممکن است انجام پروژه باعث پنهان شدن هزینه های زائد شود این کار انجام می شود.
در مجموع با چنین کارهایی است که آمریکایی ها قدرتمند می شوند و بعد به دنیا زور می گویند. در حالی که در دین اسلام با اینکه اسراف، حرام است ولی ما مردمی با پول کم و اسراف گر هستیم. ما نیز برای اینکه قدرتمند شویم و زور نشنویم باید صرفه جویی کنیم و این صرفه جویی برای ما واجب است. شاید ما لازم باشد برای طرح های بالای ۱۰۰ دلار از مهندسی ارزش استفاده کنیم. در ارتش آمریکا در سال ۱۹۶۴ یعنی از زمان به کارگیری مهندسی ارزش تا سال ۱۹۹۴ به میزان ۳‎/۱ میلیارد دلار در این زمینه صرفه جویی شده است. اگر هر ۱۰۰ میلیون دلار از این رقم را به یک کشور وام بدهند که سیاست آمریکا را تأمین کند بسیار به نفع آمریکایی ها تمام می شود. به جای اینکه مبلغ کلانی را هدر بدهند، آن را صرفه جویی کرده و به کشورهای دیگر وام می دهند. ما باید ببینیم آنها از چه ابزاری استفاده می کنند و توانمند می شوند، اگر آن ابزار مجاز و مؤثر است ما چرا از آن استفاده نکنیم.
البته برای آنها میزان صرفه جویی ها بالاتر از سه میلیارد دلار خواهد شد. چون دستاوردی که در یک پروژه کسب می شود در پروژه های مشابه مؤثر واقع خواهد شد و این هم جزو صرفه جویی باید به حساب بیاد.
مطابق دستورالعملی که اداره طراحی بزرگراه های انتاریوی کانادا دارد برگزاری کارگاه ۳ تا ۵ روزه مهندسی ارزش در طرح های کوچک الزامی است. در طرح های متوسط برگزاری الزامی یک کارگاه ۵-۳ روزه و یک کارگاه مهندسی ارزش به صورت انتخابی و اختیاری در نظر گرفته شده است. در طرح های بزرگ هم دو کارگاه اجباری و ۲ کارگاه انتخابی پیش بینی شده و در طرح های بسیار بزرگ نیز، یک کارگاه ۳ روزه، دو کارگاه پنج روزه و یک کارگاه ۵-۳ روزه ضرورت دارد. براساس محاسبات انجام شده، به هر اندازه که کارگاه مهندسی ارزش در مراحل اولیه اجرای طرح برگزار شود، میزان صرفه جویی هم بیشتر خواهد شد. بیشترین صرفه جویی هنگام تعیین استانداردها و تعیین خط مشی های طراحی است. یعنی اگر تعیین استانداردها براساس نتایج تحقیقات صورت گرفته شده و استفاده از تجربه های قبلی و دیگران باشد بیشترین صرفه جویی عاید ما می شود. به همین دلیل، در دنیا بر انجام تحقیقات و روزآمد کردن اطلاعات و استانداردها بسیار تأکید می شود. در حالی که اهمیت انجام تحقیقات در کشورهای در حال توسعه و از جمله در کشور ما مورد غفلت قرار می گیرد.
وقتی ما به تحقیقات کمتر اهمیت می دهیم به همان نسبت تولیدات ما گران تر تمام می شود و کیفیت و ارزش تولیدات ما نسبت به تولیدات کشورهای دیگر کاهش پیدا می کند و ما از این بابت زیان هنگفتی را متحمل می شویم. چون این زیان برای ما ملموس نیست، سعی نمی کنیم رفع مشکل کنیم. برای مثال شرکت بوش (Boush) که تولیداتش هم در ایران وجود دارد در سال ۲۰۰۴ میلادی بالغ بر ۲‎/۹ میلیارد یورو معادل ۳ میلیارد دلار هزینه برای انجام تحقیقات اختصاص داده بود. در صورتی که میزان بودجه پژوهشی کشور ما نسبت به تولید ناخالص ملی سالیانه حدود ۰‎/۴ درصد بوده و رقم بودجه تحقیقات در کشور ما شاید به ۲‎/۸ میلیارد دلار برسد، این بودجه را باید با بودجه شرکت بوش مقایسه کرد تا تفاوت ها مشخص بشود. به اعتقاد من، پژوهش باید در صنایع ما الزامی بشود و صنایع ما با دانشگاه های ما ارتباط مؤثر و مستمر داشته باشند. در این صورت می توانیم امیدوار باشیم که صنعت ما از وضعیت کنونی خارج شود. در صنعت ما به ندرت یک درصد درآمد و فروش را به تحقیقات اختصاص می دهند، در حالی که در همان شرکت بوش، هزینه تحقیقات برابر با ۷‎/۲ درصد فروش است. ما اگر می خواهیم در تجارت جهانی موفقیت کسب کنیم باید تحقیقات برای ما به الزام تبدیل شود. چون می خواهیم با حداقل هزینه، بیشترین ارزش را تولید کنیم.
چه نسبتی بین مدیریت ارزش و عقلانیت وجود دارد؟
مدیریت ارزش، عین عقلانیت است و روشی منظم و سیستمی و راهکار مشخص و گام به گام ارائه می دهد. ممکن است زمانی این عقلایی باشد ولی به صورت خام و تنظیم نشده با یک مسأله برخورد شود. به هر حال در این حالت، عقلانیت به کار گرفته می شود ولی نظم یافته و گام به گام نیست. اگر همان کار را به صورت گام به گام انجام دهیم و آن را تابع یک منطق معین سازیم با عقلانیت نظام یافته مواجه هستیم. عقلانیت نظام یافته از خرد جمعی استفاده می کند.
یک معنای عقلانیت هم حسابگری است...
در عقلانیت لزوماً خلاقیت وجود ندارد ولی خلاقیت یکی از ارکان مهم مدیریت ارزش است. به عبارتی می توان گفت که عقلانیت یک امر دربسته و متشکل از اجزای مختلفی است ولی در مدیریت ارزش، این اجزا مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. به همین دلیل می گوییم این روش کارکردگرا هست که باید بتوانید کارکردهای خاصی را تعریف کنید. باید توجه داشته باشیم که بهبود کیفیت و کاهش هزینه های طرح از طریق مهندسی ارزش را نباید ناشی از عدم مطالعه کافی یا کم دقتی در بررسی تأمین اقتصادی طرح در مرحله مطالعات توجیهی یا تعیین مشخصات فنی بپنداریم. یعنی نباید تصور کنیم که مشاور، در کار مطالعاتی اش به خوبی عمل نکرده است. در واقع شرایط خلاقه کارگاه مهندسی ارزش است که یک گزینه بهتر را ارائه می دهد.
در زمان طراحی، آن خلاقیتی که موجب کاهش چشمگیر هزینه ها می شود بروز پیدا نمی کند؟
طراح به تنهایی نمی تواند این کار را انجام بدهد. این، یک گروه هستند که با همدیگر همفکری می کنند. خلاقیت هم یک پدیده دستوری نیست. چیزی است که یک مرتبه به ذهن انسان می رسد و پیشنهادی با توجه به فکر و طرح نخست ارائه می شود. شاید فرد و گروه دوم در مرحله اول، فکر اولیه به ذهن شان خطور نکرده باشد ولی همین که فکری مطرح می شود ممکن است یک فکر و نظر بهتر مطرح گردد. یکی از ویژگی های مهندسی ارزش در سینرژی یا همنوایی آن نهفته است که وجود افراد را به همدیگر نزدیک تر می کنند تا با همفکری ایده جدید و بهتری ارائه بدهند.
درکشور ما میزان استفاده از مهندسی و مدیریت ارزش تا چه اندازه رایج شده است؟
در برنامه سوم توسعه به ضرورت استفاده از مهندسی ارزش اشاره شده بود و در برنامه چهارم توسعه هم بر اهمیت به کارگیری این روش تصریح شده است.
سازمان مدیریت و برنامه ریزی با تهیه و تدوین درسنامه مدیریت ارزش، قرارداد تیپ و لحاظ کردن آن در مدیریت عمومی پیمانها و قراردادها درصدد ترویج مدیریت و مهندسی ارزش است و به تدریج سطح آگاهی مدیران و کارفرمایان کشور نسبت به اهمیت استفاده از این روش ارتقا پیدا کرده است. ما هم این توانایی را داریم که به نحو بهینه از منابع کشور استفاده کنیم و ارزش بیشتری هم خلق کنیم.
در چارچوب فعالیت هایی که انجمن مهندسی ارزش ایران انجام می دهد، طی چهارسال گذشته حدود ۴۰ طرح و پروژه را مهندسی ارزش کردیم و بالغ بر ۱۳۰ میلیارد تومان صرفه جویی به عمل آمد وکارگاههای آموزشی مختلفی را در همین زمینه برگزار کردیم واز استادان دانشگاههای داخل کشور چند نفر هم شرکت کردند ودر ضمن از آنها شهریه ۸۰۰ هزار تومانی را دریافت نکردیم.
چون معتقدیم اگر استادان دانشگاه در چنین کارگاه هایی شرکت کنند، در آینده باعث می شوند کادرهای مجرب و توانمندی از دانشگاههای ما فارغ التحصیل شوند. هرچقدر استادان دانشگاههای ما به این ابزار مسلح شوند بهتر می توانیم از منابع محدود کشور در راستای توسعه بهره برداری کنیم و قادر خواهیم بود از هدر رفتن آنها جلوگیری کنیم. در حال حاضر هم در مقطع کارشناسی ارشد در بعضی از دانشگاههای ما دانشجویانی در زمینه مهندسی ارزش آموزش می بینند ولی ما، نیازمند این هستیم که در مقطع کارشناسی هم دراین خصوص دانشجویانی تربیت کنیم. ضمناً مهندسی و مدیریت ارزش را نباید مختص کارهای فنی و مهندسی دانست. حتی در رشته های اداری هم می توانیم از این رویکرد بهره مند شویم. چون در یک اداره هم می توان از مدیریت ارزش استفاده کرد. استفاده از مدیریت ارزش در ادارات و سازمان ها موجب گسترش همفکری و بهبود روابط افراد شاغل در آنها می شود و صمیمیت در فضای کار افزایش پیدا می کند. هم اینک ارتباط صنعت و دانشگاه در ایران برقرار شده ولی این کار به صورت تعریف شده و سیستمی نیست. مهندسی و مدیریت ارزش می تواندعاملی مؤثر در توسعه سیستمی روابط دانشگاه و صنعت در ایران باشد و از این طریق پیشرفت و توسعه کشور تحقق پیدا کند و توان رقابت ما را در حوزه های اقتصادی و صنعتی برای حضور در بازارهای جهانی ارتقا دهد.